Yahya Naci Efendi

Bulgarzade Yahya Naci Efendi (ö. 10 Temmuz 1824), Osmanlı tercüman.

1821'de ilk Müslüman Divan-ı Hümayun tercümanı olarak görevlendirilmiş; seçilmiş memurlara Fransızca ve Rumca öğreterek Tercüme Odası’nı kurmuştur.

Tanınmış Osmanlı devlet adamı Ahmet Vefik Paşa'nın dedesidir.

Yaşamı

Yahya Naci Efendi'nin ne zaman ve nerede doğmuş olduğu, ailesi, gençliği ve öğrenimi hakkında bilgi yoktur. Kaynakların çoğunda Rum kökenli olduğu, sonradan Müslümanlığı kabul ettiği; kimlerinde Rum ve Yahudi olduğu kimilerinde ise Rum, Yahudi ve Bulgar kökenli olduğu ifade edilirken kimi kaynaklarda özbeöz Türk olduğu belirtilir. Sezai Balcı, Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık ve Bab-ı Âli Tercüme Odası, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 2006.

1809'da yayımlanan “Risale-i Hikmet-i Tabiiye” adlı eserinin ön sözünde ifade edildiğine göre Avrupa’da fen bilimleri ve kuramsal bilimler öğrenimi aldı.

1804'ten itibaren Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn Mühendishane'de Fransızca ve fen dersleri verdi; bu okulda okutulacak dersler için Fransızca ders kitaplarından çeviriler ve derlemeler yapmış oldu . Mathurin Jacques Brisson’un Fransız okullarında okutulan “Traité Elémentarie de Physique” adlı kitabının elektrik ile alakalı bölümüne dayanan “Risale-i Seyyale-i Berkiyye” (1812) adlı risalesi, Türkiye’de kullanılan ilim dilinin oluşum tarihi açısından önemlidir. Çünkü Yahya Naci, bu risalede Avrupa’da doğup gelişen elektrik incelemelerinde kullanılan terimler için Osmanlıca karşılıklar türetmiştir

1821'de ilk Müslüman Divan-ı Hümayun tercümanı olarak vazifelendirildi. Onun bu göreve getirilmesi'yle “Büyük Rüm Tercümanlar Çağı” diye anılan çağ kapandı; hiç bir Rum divan tercümanı olarak vazife yapamadı. Devletin tercüman ihtiyacını karşılamak üzere Yahya Naci Efendi’nin seçilen memurlara ders vermeye başlaması ile Tercüme Odası’nın temelini atıldı.

Yahya Naci Efendi, 10 Temmuz 1824'te yaşamını kaybetti.

Hasenatullah isminde bir kızı (ünlü ozan Abdülhak Hamit Tarhan'ın babaannesi), Ruhiddin Efendi (ünlü Osmanlı devlet adamı Ahmet Vefik Paşa'nın babası) isminde bir oğlu vardı.
Divan Tercümanlığına getirilişi hakkında

Divan tercümanlığı rolü , Osmanlı İmparatorluğu’nun yükselme döneminde Yahudiler tarafından yürütülür iken gerileme döneminde Fenerli Rumlara geçmişti. 1821 senesindeki Yunan İsyanı sırasında isyancılarla işbirliği yaptığı belirerılen Divan-ı Hümayun tercümanı Kostaki Morozi'nin idam edilmesinden sonra Osmanlı Devleti, devlet hizmetinde Rumların kullanılmamasına karar verdi. Fransızca bilgisi çok iyi düzeyde olan Osmanlı alimi Şanizade Ataullah Efendi’nin Divan-ı Hümayun Tercümanlığına getirilmesi düşünüldüyse de ulemadan olması sebebiyle bu göreve atanmadı. Mühendishane-i Hümayun hocası Yahya Naci Efendi, oğlu Ruhiddin Efendi'yle birlikte Rumca ve Fransızca kağıtların tercümesi ile vazifelendirildiler, ancak diplomatik yazışma diline hakim olmadıkları için kısa süren bu tecrübe başarılı olmadı. Bunun üstüne Yahya Naci Efendi divan ve kethüda kalemlerinden seçilen memurlara Fransızca ve Rumca dersler vermekle vazifelendirildi. Onun ders vermeye başlamış olduğu 23 Nisan 1821 tarihi, Tercüme Odası’nın kuruluş günü kabul görür.

Kostaki'nin idamından sonra boşta kalan tercümanlık görevine ise tarafsız Rumlardan İstavraki vekalten getirilmişti. Bir sene sonra Rum isyanının genel havası sebebiyle İstavraki görevden alınıp Bolu'ya sürüldü ve yerine Yahya Naci Efendi atandı.

Eserleri

*Risale-i Hikmet-i Tabiiyye, 1809 , Ateşli silahların işleyişinin temelindeki fizik ve kimya kurallarını açıklayan yazma eser[ Feza Günergun, Deneylerle Elektriği Tanıtan Bir Türkçe Eser: Yahya Naci Efendi’nin Risale-i Seyyale-i Berkiyyes'si, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Sayı 9 (dokuz) , Cilt: 1-2 , Yıl: 2007-2008]
*Risale-i Seyyale-i Berkiyye, 1812, elektriğin özelliklerini deneylerle tanıtan Fransızca'dan çeviri yazma eser